Phái sinh là gì mà giá trị của nó dựa trên giá trị của một hoặc nhiều tài sản cơ sở như cổ phiếu, hàng hóa, tiền tệ, hoặc chỉ số. Các sản phẩm phái sinh chính bao gồm hợp đồng tương lai, hợp đồng quyền chọn, và hợp đồng hoán đổi, cung cấp cơ hội đầu tư đa dạng và phương tiện để quản lý rủi ro.
1. Chứng Khoán Phái Sinh là gì?
Chứng khoán phái sinh, một khái niệm không còn xa lạ trong thị trường tài chính, là loại hợp đồng giữa các bên với giá trị phụ thuộc vào tài sản cơ sở. Tài sản này có thể là chứng khoán, chỉ số chứng khoán, hoặc các loại tài sản khác như nông sản, kim loại, v.v., với điều kiện là việc thanh toán và chuyển giao tài sản cơ sở diễn ra tại một thời điểm xác định trong tương lai, theo giá đã thỏa thuận.
Trong khuôn khổ giao dịch kinh tế, phái sinh (tiếng Anh: derivative) được hiểu là loại hợp đồng mà giá trị của nó được xác định dựa trên tài sản cơ sở khác như cổ phiếu, chỉ số, lãi suất, hoặc các loại tài sản khác, không sở hữu giá trị thực sự riêng biệt. Công cụ này có nhiều ứng dụng từ bảo hiểm rủi ro, đầu cơ, đến việc mở rộng quyền truy cập vào tài sản hay thị trường ít thanh khoản. Phái sinh là một trong ba loại công cụ tài chính chính, cùng với vốn chủ sở hữu (cổ phiếu) và nợ (trái phiếu và thế chấp).
Trên toàn cầu, các hoạt động phái sinh thường gặp bao gồm giao dịch nợ thế chấp, hoán đổi rủi ro tín dụng, giao dịch kỳ hạn, hoán đổi, quyền chọn, và các sản phẩm cấu trúc. Một trong những ví dụ đầu tiên về phái sinh được ghi nhận là hợp đồng ô liu của Thales – một nhà triết học từ Hy Lạp cổ đại, đã đạt được lợi nhuận từ giao dịch này như Aristotle đã mô tả. Điều đáng chú ý là, giao dịch phái sinh chứng khoán không bao gồm việc giao nhận thực tế, mà chỉ xoay quanh việc mua bán giấy tờ có giá.
Mặc dù tiềm ẩn rủi ro, chứng khoán phái sinh vẫn được xem là một kênh đầu tư hấp dẫn với những biện pháp phòng ngừa rủi ro hiệu quả. NĐT có thể hạn chế rủi ro bằng cách nắm vững kiến thức và tận dụng các phân tích chuyên sâu từ các công ty chứng khoán uy tín.
2. Sản phẩm Phái Sinh tại Việt Nam
Ở Việt Nam, thị trường phái sinh mở ra cơ hội cho nhà đầu tư (NĐT) “đặt cược” vào xu hướng tăng hoặc giảm của tài sản cơ sở trong tương lai. Thành công của NĐT phụ thuộc vào việc dự báo chính xác xu hướng thị trường, từ đó kiếm lời từ những biến động giá.
Các loại sản phẩm của phái sinh là gì? Chứng khoán phái sinh phát triển mạnh mẽ qua bốn loại chính:
- Hợp Đồng Kỳ Hạn: Đây là sự thỏa thuận giữa hai bên để mua hoặc bán một loại tài sản vào một thời điểm xác định trong tương lai, với mức giá đã được định sẵn từ lúc ký kết hợp đồng.
- Hợp Đồng Tương Lai: Là phiên bản chuẩn hóa của hợp đồng kỳ hạn, có thể được niêm yết và giao dịch tại sở giao dịch chứng khoán.
- Hợp Đồng Quyền Chọn: Cho phép người mua hợp đồng có quyền (không bắt buộc) mua hoặc bán tài sản cơ sở tại một thời điểm nhất định với giá đã quy định. Người bán hợp đồng phải thực hiện giao dịch nếu người mua quyết định sử dụng quyền của mình. Hợp đồng quyền chọn bao gồm cả quyền mua và quyền bán.
- Hợp Đồng Hoán Đổi: Là thỏa thuận giữa hai bên về việc hoán đổi luồng tiền từ các công cụ tài chính trong tương lai, với các điều khoản rõ ràng về thời điểm và cách thức hoán đổi.
Trong số này, hợp đồng tương lai là sản phẩm đầu tiên được niêm yết và giao dịch tại thị trường Chứng khoán Việt Nam, bao gồm hợp đồng tương lai trên chỉ số cổ phiếu (VN30 và HNX30) và hợp đồng tương lai trên trái phiếu chính phủ (kỳ hạn 5 năm). Sự lựa chọn này dựa trên sự đơn giản của sản phẩm, cùng với việc tài sản cơ sở có rủi ro thấp và tính đại diện cao. Nguyên tắc giao dịch của hợp đồng tương lai không quá khác biệt so với giao dịch cổ phiếu thông thường trên thị trường cơ sở.
3. Lưu ý cho nhà đầu tư mới tham gia phái sinh
Chứng khoán phái sinh (HĐTL) mang lại sự khác biệt rõ rệt so với giao dịch cổ phiếu thông thường qua cơ chế “đáo hạn” và “ký quỹ”, cung cấp khả năng giao dịch mà không cần phải có đủ tiền hoặc tài sản. Cơ chế này tạo điều kiện cho NĐT tiếp cận đòn bẩy tài chính, tăng cơ hội kiếm lời từ thị trường. Để giảm thiểu rủi ro khi tham gia thị trường phái sinh, nhà đầu tư cần lưu ý một số điểm quan trọng:
- Hiểu rõ quy định phái sinh: Tìm hiểu cách thức hoạt động và những điểm khác biệt của chứng khoán phái sinh so với chứng khoán truyền thống, như yêu cầu về ký quỹ để thực hiện giao dịch.
- Ký quỹ và quản lý rủi ro: Ký quỹ là khoản đặt cọc bảo đảm cho giao dịch. Tùy thuộc vào chính sách của mỗi công ty chứng khoán, tỷ lệ ký quỹ ban đầu có thể khác nhau, và nếu tài khoản thua lỗ, nhà đầu tư có thể cần nạp thêm tiền ký quỹ.
- Lựa chọn nền tảng giao dịch: Chọn một nền tảng giao dịch phù hợp có thể giúp tối ưu hóa lợi nhuận của nhà đầu tư.
- Bán khống: Đây là một điểm đặc biệt của phái sinh, cho phép nhà đầu tư bán cổ phiếu mà không cần sở hữu trước, mở ra cơ hội thu lợi nhuận từ sự giảm giá của chứng khoán.
- Quản lý cảm xúc: Thị trường biến động có thể dẫn đến quyết định giao dịch vội vã. Trang bị kiến thức và kỹ năng phân tích thị trường giúp nhà đầu tư giữ vững quan điểm và tránh bị ảnh hưởng bởi FOMO (sợ bỏ lỡ).
- Tuân thủ quy luật 2%-6%: Đây là nguyên tắc quản lý vốn, giới hạn mức lỗ cho mỗi giao dịch không quá 2% và tổng mức lỗ không vượt quá 6% tổng vốn, giúp kiểm soát rủi ro và bảo toàn vốn.
Bằng cách áp dụng những nguyên tắc trên, nhà đầu tư mới có thể tiếp cận thị trường chứng khoán phái sinh một cách an toàn và hiệu quả, dần dà tăng cường khả năng đầu tư và quản lý rủi ro của mình.
4. Ưu điểm và nhược điểm của Phái Sinh
Ưu điểm của Chứng Khoán Phái Sinh là gì?
- Đa dạng hóa đầu tư: Chứng khoán phái sinh mở rộng cơ hội đầu tư thông qua việc cung cấp nhiều sản phẩm đa dạng, từ hợp đồng tương lai, quyền chọn, đến hợp đồng hoán đổi, giúp nhà đầu tư phù hợp với mọi mức độ sẵn lòng chấp nhận rủi ro.
- Thanh khoản cao: Các sản phẩm phái sinh thường có khả năng chuyển đổi thành tiền mặt nhanh chóng và dễ dàng, giúp nhà đầu tư linh hoạt trong việc điều chỉnh hoặc thoát vị thế.
- Tiềm năng lợi nhuận cao: Chứng khoán phái sinh cung cấp cơ hội kiếm lời lớn từ sự biến động của thị trường, nếu như nhà đầu tư có những quyết định đầu tư chính xác và linh hoạt.
- Bảo hiểm rủi ro: Nhà đầu tư có thể sử dụng chứng khoán phái sinh như một công cụ để bảo vệ danh mục đầu tư khỏi các rủi ro thị trường, giúp giảm thiểu thiệt hại trong các tình huống bất lợi.
Nhược điểm của Chứng Khoán Phái Sinh:
- Rủi ro cao: Các sản phẩm phái sinh mang mức độ rủi ro cao, đặc biệt với những nhà đầu tư không có đủ kinh nghiệm hoặc kiến thức về thị trường.
- Ảnh hưởng từ yếu tố bên ngoài: Giá trị của chứng khoán phái sinh có thể bị ảnh hưởng nhiều bởi các yếu tố bên ngoài như biến động lãi suất, chính sách kinh tế, hay các sự kiện chính trị, làm tăng khả năng không chắc chắn.
- Chi phí giao dịch cao: Chi phí giao dịch cho các sản phẩm phái sinh thường cao hơn so với chứng khoán truyền thống, bao gồm phí môi giới, phí quản lý, và các khoản phí khác có thể ảnh hưởng đến tổng lợi nhuận từ việc đầu tư.
Trong bối cảnh đầu tư, chứng khoán phái sinh đòi hỏi nhà đầu tư phải cân nhắc kỹ lưỡng giữa tiềm năng lợi nhuận và rủi ro có thể gặp phải. Để thành công, nhà đầu tư cần có sự hiểu biết sâu sắc về sản phẩm, cũng như một chiến lược quản lý rủi ro hiệu quả.
5. Bắt đầu đầu tư Chứng Khoán Phái Sinh
Những người mới bắt đầu nên tìm hiểu kỹ lưỡng mua bán phái sinh là gì trước khi tham gia, cũng như xem xét việc mở tài khoản tại các sở giao dịch uy tín để đảm bảo sự an toàn và hiệu quả trong đầu tư. Chứng khoán phái sinh không chỉ là cơ hội mà còn là thách thức, đòi hỏi NĐT phải luôn cập nhật kiến thức và chiến lược đầu tư phù hợp.
Chứng khoán phái sinh, với những đặc điểm và tiện ích nổi bật, không chỉ là bước tiến mới trong lĩnh vực tài chính mà còn mở ra cánh cửa đầu tư đầy hứa hẹn cho các NĐT. Để bắt đầu giao dịch chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư (NĐT) cần thực hiện các bước sau:
Bước 1 – Mở Tài Khoản Giao Dịch Phái Sinh: NĐT cần mở một tài khoản giao dịch chứng khoán phái sinh đặc biệt, quy trình này có thể hoàn thành chỉ trong vòng 3 phút thông qua hình thức trực tuyến tại các công ty chứng khoán. Đối với NĐT đã có tài khoản chứng khoán cơ sở và muốn thêm giao dịch chứng khoán phái sinh, chỉ cần liên hệ với môi giới hoặc gọi vào hotline của các công ty chứng khoán để được hỗ trợ đăng ký.
Bước 2 – Nộp Tiền Ký Quỹ: Trước khi tham gia vào thị trường chứng khoán phái sinh, NĐT cần nộp một khoản tiền ký quỹ theo quy định. Khoản tiền này giúp đảm bảo việc thanh toán và thực hiện nghĩa vụ theo hợp đồng, đồng thời hỗ trợ quản lý rủi ro thanh toán.
Bước 3 – Giao Dịch Trên Sàn Chứng Khoán: NĐT sẽ tham gia giao dịch các hợp đồng tương lai có mã riêng trên sàn chứng khoán, đặt lệnh mua hoặc bán dựa trên dự đoán về xu hướng của chỉ số tương lai. NĐT cần lưu ý đến thời hạn đáo hạn của hợp đồng để lựa chọn hợp đồng phù hợp.
Bước 4 – Thanh Toán Bù Trừ: Cuối mỗi ngày giao dịch, NĐT cần thanh toán số lãi lỗ phát sinh theo giá hợp đồng tương lai của ngày đó. Nếu số dư ký quỹ giảm xuống dưới mức quy định, NĐT sẽ cần bổ sung ký quỹ. Trong trường hợp tiền ký quỹ thừa, NĐT có thể rút ra.
Quy trình trên giúp nhà đầu tư dễ dàng tham gia vào thị trường chứng khoán phái sinh, với việc quản lý rủi ro và tiềm năng lợi nhuận một cách hiệu quả.
